|
Der Artikel is im Dialekt Sidtiroularisch gschriem wórn | 
|
| Salurn | |
 | |
|---|---|
| Basisdatn | |
| Gemeinde: | Salurn |
| Pezirksgemeinschåft: | Ibrétsch-Unterlånt |
| Provinz: | Bozn-Sidtiról |
| Region: | Trentino-Sidtiról |
| Einwóhnr (VZ 2001 / 31.12.2004): |
2.938 / 3.160 |
| Språchgruppm (laut VZ vo 2001): |
37,43 % daitsch 62,19 % italienisch 0,39 % ladinisch |
| Flächn: | 33,2 km² |
| Dauersiadlungsraum: | 10,0 km² |
| Koordinatn: | 46°14' Nord, 11°12' Ost |
| Heach ibrn Mér (NN): | 207 - 1.789 (Zéntrum 224) |
| Frakziónen: | Salurn, Puachhólz, Gfrill |
| Nåchprgemeintn: | Capriana, Cembra, Faver, Giovo, Grauno, Grumes, Kurtinig, Margreid, Mezzocorona (Kronmetz), Montan, Naimårkt, Oachhólz, Valda |
| Postleitzåhl: | 39040 |
| Vórwåhl: | 0471 |
| ISTAT-Nummer: | 021076 |
| Provinzkirzl: | BZ |
| Stairnummr: | 80010970210 |
| Politik | |
| Pirgrmoaschtr (2005): |
Giorgio Marco Giacomozzi |
Salurn an dr Weinstråßn (Hoachtaitsch: Salurn, Italienisch: Salorno) isch as sidlichschte Dérfl va Sidtiról unt as sidlichschte Dérfl van gschlóssnen Poarischn Språchraum. Salurn ligg pan untrn Ént va dr Sidtirólr Weinstråßn, pelafig 30 km sidlich va Poazn unt isch a wichtigs Weinpaugepiat. Nébm Salurn rinnt die Étsch vrpei (sie isch dr greschte Fluss va Sidtiról unt dr zweitgreschte va Italien), sie håt die Quell pan Réschnpåss unt toalt as Untrlånt in zwoa Hälftn.
In Sidn ligg die Salurnr Klaus, dé as Untrlånt va dr trentinischn Piana Rotaliana åtrennt.
Geografie[]
Die Gemeinde Salurn isch af an Schuttkégl paut gwurtn, der mit dr Zeit untrn Titschnpåchfåll ibrschigwåxn isch. Die heachre Låg isch a naturgébmr Schutz vórn Hoachwåssr va dr Étsch, dés réglméßig as Untrlånt ibrschwémmp håt. Déswégn lafn ålle Stråßn in hischtórischn Órtskern trichtrférmig åwärts: dés isch a Vórsichtsmåßnåhm aus die friahern Zeitn gwésn, wénn die Étsch nó óft ibrn Toam ausr isch. Die éltigschtn Haisr sein pa die Pergwént van Geier zuai, ersch in dr jingrn Zeit håt man aa weitr in dr Ébm ausi paun ångfången, in dr Nechnt va dr Étsch. Die léschte greßre Ibrschwémmung isch in Jåhr 1981 gwésn. Zem isch in 19. Juli dr Wåssrschwåll wégn an Toampruch nérdlich va Salurn zeitn in dr Friah ibr die Wóhn- unt Kulturflächn ausi.
Órtstoalr[]
Salurn isch in drei Frakziónen auftoalt: Salurn, Puachhólz und Gfril (Gfrill). Dr Haupórt ligg 220 m ibrn Mér. Die Frakzión Puachhólz ligg finf Kilometr va Salurn af 560 m Heach. Gfril isch 13 km va Salurn wék, af 1.300 m. As gånze Gemeindegepiat isch 33 km² unt gheart zun Naturpark Trudnr Hórn. Weitrs gip’s nó an Órtstoal va Salurn, dén man Grias hoaßt.
Nåchprgemeintn[]
Die Nåchprgemeintn va Salurn sein: Capriana, Cembra, Faver, Giovo, Grauno, Grumes, Kurtinig a. d. W., Margreid a. d. W., Mezzocorona, Montan, Naimårkt, Oachhólz (Roverè de la Luna) unt Valda.
Gschicht[]
Va die erschtn archeológischn Funt her låsst sich dr Ursprung va Salurn mindigschtns pis zu dr Zeit va die Pfåhlpautn (Prónzezeit) zruggdatiarn. Nåch die zåhlreichn Funtgégnstént aus die erschtn drei Jåhrhundrt va unsrn Zeitåltr håbm die Dérfr Salurn unt Oachhólz seitn Rémischn Reich durchgehent peståntn.[1] In Puachhólz gip’s nó Reschtlen van an åltn Rémrwég unt aa pan Gålgnpichl (a kloanr Pichl sidlich va Salurn), wó die Hinrichtungsstått gwésn isch. Zem håt man aa an groaßn Freithóf gfuntn.
Salurn scheint in Jåhr 580 n. Chr. erschtmåls urkundlich auf. Då håt aa a Kåmpf ståttgfuntn, pa dén dr langobardische Herzóg va Treant die Frånkn zruggschlågn håt kénnt, de nåch Sidn vórdrungen sein. Untrn Nåmen „Salurnis“ håt dr Órt pa dr Klaus Eingang in die Gschichtspiachr gfuntn.
Dr Grunt firn Aufstieg va Salurn isch sei strategisch wichtige Låg gwésn. Nét lei die Salurnr Klaus isch va Pedaitung gwésn; då fångg aa dr Wég ibrn Sauchsåttl in Cembratål umi ån; af dén Wég håt man die Klaus umgeahn kénnt. As gånze Untrlånt isch zu dr sel Zeit a Sumpf gwésn unt déswégn aa nét passiĕrpår. Viel Zaign va dr Geschichte sein drhåltn pliem, zun Peischpiel gip’s in dr Frakzión Puachhólz nó an ålte Mihl, dé ersch vór a påår Jåhr reschtauriĕrt gwórtn isch.
Herkunft van Wórt[]
Dr Nåmen „Salurn“ håt an prähischtórischn Ursprung. Sei genaue Pedaitung pleip åbr ålm nó a Retsl, obwóhl die Fórschr vrschiedne Daitungsvrsuache gmåcht håm. Oane va die Intrpretaziónen, de va pekånnte taitsche unt italienische Nåmensfórschr ståmmp unt in péschtn in die geografischn Gegébmheitn van Dérfl entspricht, sigg in Wórt „sala“ die Pedaitung van an kinstlichn Kanal fir Trinkwåssr unt in dr vórlateinischn Nåchsilb „urn“ die Pedaitung „Órt“. Só gséchn tat Salurn „Órt pa die Kanal“ pedaitn.[2]
Ådlsgschlechter[]
In Salurn gip’s a påår gschichtsträchtige Ånsitz va ålte Ådlsgschlechtr, untr åndre die Ånsitz va Anderlan, Feigenputz, va Gelmini zu Kraizhóf, va Hausmann und die Gråfn Coreth zu Coredo unt Starkenberg. Oanr va die perihmtigschtn Salurnr isch dr Feltmarschall Franz Phillipp Freiherr von Fenner gwésn, der gégn die Franzósn unt die Tirggn kémpft håt unt die Tirólr Kaisrjagr grindet håt. An åndrer isch dr legendäre Heidlpergr Schlósszwerg Perkeo gwésn, der ålm „perchè no?“ („wiasó aa nét?“) gsågg håm sóll, wénn man ihm a Glasl Wein ånpótn håt.
Wichtige Lait[]
A pekånntr Salurnr ausn 20. Jåhrhundrt isch dr Josef Noldin gwésn, der sich in dr faschischtischn Zwischnkriagszeit pa dr Grindung va die taitschspråching Katakómpmschualn peteiligg håt unt drfir an étlene Jåhr af Lipari (Insl in Siditalien) vrpånnt gwórtn isch.
Språch[]
Salurn ligg genau af dr Grénz va dr taitschn unt italienischn Språch. In Órt håm die Lait wégn dr Låg tradizionell meischtns poade Språchn kénnt unt as håt aa schón in dr K.u.K. - Zeit in Salurn an relativ hoachn Åntoal va „Walsche“ (Italienr) gébm. Seit Sidtiról åbr zu Italien kémmen isch, håm die Italienr prozentuell gséchn zuagnummen; hait sein sie mit an Åntoal va 60 % die Mehrheit. Die Sidtirólr Muntårt wert meischtns mitn Italienischn vrmischt ódr as wert óft a „Mischmasch“ aus Taitsch unt Italienisch grédt. Sópålt oanr va dr italienischn Vólksgruppm drzuakimmp (z. B. pan an Wirtshaustisch) wert automatisch af „walsch“ gwéggslt.
Kultur[]
Ålle Jåhr zu Pfingstn fintet in Dórfkern as tradizionelle Tórpógnféscht stått, dés va ålle értlichn Vereine vrånståltet wert. Mehr ódr weanigr die gånze Pevélkrung va Salurn wirkt pa dén Dórfféscht mit. Weitrs fintn van Juni pis Setémr jeds Wóchnént Wiesnféschtr - afn Féschtplåtz direkt untr dr Hådrpurg - stått, de va die vrschiednen Salurnr Vereine åghåltn wern.
Pildung[]
Wia ibråll in Sidtiról kénnen sich die Lait aussuachn ob sie die Kindr in a taitschspråchigr ódr italienischspråchigr Schual schickn; in dr „Taitschn Schual“ fintet dr Untrricht in taitschr Språch stått; Italienisch wert zem als Frémdspråch untrrichtet. In Salurn gip’s fólgete Schualn unt Kindrgartn zur Auswåhl:
- Taitsche Gruntschual "Pater Hartmann von an der Lan Hochbrunn"
- Taitsche Mittlschual "Dr.Josef Noldin"
- Taitschr Kindrgårtn
- Italienische Grundschual "Giuseppe Verdi"
- Italienische Mittlschual "G. Mameli"
- Italienischr Kindrgårtn
Intressante Såchn ånzuschaugn[]
- Titschnbpåchfåll
- Hådrpurg
- Pfårrkirch
- Fraithófskapell „St. Josef“ in Grias
- Kapell „inser liabe Frau va Loreto“
- viel Tórpégn, ålte Ånwesn und Gwélbm in ålte Haisr
- drei Plétz mit ålte Prunnen
Naturpark Trudner Hórn[]
Fir ibrzaigge Naturfraint gip’s in Naturpark Trudnr Hórn, der a Flächn va 6.660 ha aufweist. Wiesn, Waldr, Weihr, Liachtungen unt Knótn (Felsn) roachn van Étschtål (224 m) pis zu die 2.317 m van Weißhórn aufi. As Gepiat steaht seit 1981 untr Naturschutz. In Naturpark kémmen die Lébmsgemeinschåftn van submediteranen Puschwålt unt van subalpinen Feichtnwålt fir, mit a Fauna unt Flora, de óft die årtnreichschte va ålle Naturparke in Sidtiról isch.
Dr Naturpark umfåsst an Toal va die Gemeintn Salurn, Naimårkt, Montan, Trudn unt Åltrei.
Vrkeahr[]
Salurn isch ibr dr Ånschluss-Stéll Egna/Neumarkt ódr San Michele-Mezzocorona mitn Italienischn Autopåhnnétz vrpuntn (Prénnrautopåhn A22 / Autostrada del Brennero A22). Die Provinzhaupstådt Poazn isch só in ca. a viartl Stunt, Treant - die Provinzhaupstådt van Trentino - in ca. 30 min zu drroachn. Weitrs håt Salurn an Påhnhof.
Schaugg aa untr[]
- Lischtn va die Sidtirólr Gemeintn
Quelln[]
Literatur[]
Piachr ibr Salurn: Salurn, Bau und Bauten, Text: Viglio Mattevi, Fotos: Paul Sessner, Gemeinde Salurn 1980